Otwierające swe podwoje, po gruntownym remoncie Muzeum Mikołaja Kopernika w Toruniu mieści się w dwóch gotyckich kamienicach, z których jedna należała do rodziny sławnego astronoma. Choć oba budynki wydają się nie zmienione od czasu powstania De revolutionibus, nie jest to jednak zgodne z prawdą, były one wielokrotnie przebudowywane, a ich obecna forma to dzieło gruntownej renowacji i rekonstrukcji z lat 60 i 70 XX wieku, która nadała/przywróciła im średniowieczną formę.
Kamienice nr 15 i 17 przy ulicy Kopernika w Toruniu. Obecnie Muzeum Dom Kopernika. Stan obecny, po restauracji. fot. za: By Stephen McCluskey – Praca własna, CC BY-SA 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=796019
Dom o numerze 17, w którym wg niektórych badaczy miał urodzić się Kopernik, uległ w ciągu wieków największym przemianom. Zwłaszcza XVIII wieczna, a później XIX wieczna przebudowa, mieszkalno – magazynowej pierwotnie budowli, na dom czynszowy, w największym stopniu zaważyła na jej wyglądzie. Likwidacji uległ dawny szczyt, zmieniono formę dachu, kształt i układ okien oraz drzwi, elewacje otynkowano. Wiązało się to również ze zmianą wysokość kondygnacji, co pociągnęło za sobą z kolei wymianę większości profilowanych stropów. Przebudowy, choć gruntowne wykonane zostały w wersji „ekonomicznej”, z pozostawieniem zrębu murów lateralnych, nadając zabytkowi ostatecznie skromną, klasycyzującą szatę.
Znacznie lepiej zachował pierwotną formę, wznoszący się na sąsiedniej działce budynek nr 15. W tej pochodzącej z II połowy XIV wieku bogatej, patrycjuszowskiej kamienicy, w XIX wieku zmieniono przede wszystkim układ otworów okiennych i drzwiowych przyziemia, a elewacje otynkowano. Przetrwał jednak w niewiele zmienionej postaci schodkowy szczyt budowli i podziały górnej części fasady, a wnętrza pomimo wprowadzonych później przepierzeń pozwalały na łatwe rozpoznanie średniowiecznego układu.
Kamienice nr 15 i 17 przy ulicy Kopernika w Toruniu. Stan z lat 20 XX wieku, po przebudowie na domy czynszowe. fot za: https://fotopolska.eu
Na początku lat 60 XX wieku, w związku ze zbliżającymi się obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego odbito tynki z kilkunastu kamienic przy głównych ulicach starego miasta w poszukiwaniu dawnych detali architektonicznych. Przy niewielkich nakładach finansowych dokonano przy tym wielu efektownych odkryć. Prace podjęto również przy domu Kopernika. Odsłonięto wówczas relikty trzech wnęk, ujętych ceglanymi kształtkami, przebiegajacymi przez wysokość drugiej i trzeciej kondygnacji oraz ślady polichromii o rysunku maswerkowym w blendach. Zachowały się także pozostałości górnej części portalu w przyziemiu. Ze względu na planowane utworzenie w budynku oddziału muzeum, renowacja objęła także wnętrze. Przeprowadzone badania dowiodły, że pierwotny wystrój i układ pomieszczeń w zasadzie się nie zachował, nie przydając zatem zastanym podziałom wartości zabytkowych, zdecydowano o rekonstrukcji w przybliżeniu średniowiecznego planu i poziomów użytkowych. Niemal wszystkie stropy wymieniono na ogniotrwałe, a w odtworzonej, w pierwotnej wysokości sieni podwieszono, pozbawione już znaczenia konstrukcyjnego XVI wieczne belki stropu, pozyskane z kamienicy przy ul. Żeglarskiej 12. Pozostałe wnętrza urządzono w sposób nowoczesny, bez naśladownictwa stylów historycznych.
W przypadku fasady, dla utrzymania stylowej jedności z sąsiednim domem podjęto natomiast decyzję o całkowitej, purystycznej regotyzacji. Oprócz odtworzenia ceglanych kształtek wnęk, otworów okiennych oraz portalu, przywrócono także schodkowy szczyt zabytku, choć nie przetrwała żadna historyczna ikonografia tego elementu. Nowe partie i detale wykonano na podstawie zachowanych reliktów lub przez analogię z podobnymi zabytkami na terenie Torunia. Rozmalowano także od nowa maswerkowe polichromie, wzorowane na odkrytych pozostałościach. Przeprowadzona restauracja odznacza się dobrym wyczuciem stylu i choć nie zawsze poparta była źródłami, zachowuje znamiona prawdopodobieństwa. Pewne wątpliwości metodologiczne budzi jednak szczyt budowli. Jako całkowita kreacja konserwatorska wykonany został wraz z historycznym detalem i polichromią w sposób, który niemożliwa w zasadzie stwierdzenie jego współczesnego pochodzenia. Dobrze podrobiona i spatynowana cegła utrudnia także jego odróżnienie od części oryginalnej.
Kamienice nr 15 i 17 przy ulicy Kopernika w Toruniu. Stan w 1963 roku, po wykonaniu odkrywek na elewacji. fot za: https://fotopolska.eu
Kamienice nr 15 i 17 przy ulicy Kopernika w Toruniu. Stan obecny. fot za: https://fotopolska.eu
W latach 1972-4 renowacji poddano także sąsiednią kamienicę nr 15. Z elewacji skuto tynki, a na podstawie reliktów odtworzono portal oraz okna przyziemia. Na początku lat 90 XX wieku zrekonstruowano także maswerkowe dekoracje malarskie w blendach elewacji, przybliżając formę do nadanej domowi w końcu XIV wieku. Nie odtworzono jednak przedproży, które niegdyś poprzedzały wejścia do kamienic, nie posiadały one zresztą żadnej ikonografii i uległy likwidacji zapewne już pod koniec średniowiecza. Najciekawszych odkryć dokonano natomiast wewnątrz zabytku. Stwierdzono, że zachowała się zarówno XV wieczna więźba dachowa, jak i XV i XVI wieczne stropy. Na belkach oraz części tynków ściennych odsłonięto także XVI i XVII wieczne polichromie. Rekonstrukcja zakładała przywrócenie, częściowo zmienionego, XV wiecznego układu wnętrz z wysoką sienią, czarną kuchnią, oraz reprezentacyjnymi, mieszkalnymi pomieszczeniami na parterze i piętrze tylnego traktu. Odtworzono tam też częściowo wystrój i umeblowanie patrycjuszowskiego dom mieszczańskiego, nawiązujące stylistycznie do odsłoniętych polichromii i reliktów, które jednak warstwowo eksponowane tworzą miejscami wrażenie konserwatorskich preparatów.
Sala Biała w tylnym trakcie kamienicy nr 15 przy ulicy Kopernika w Toruniu. stan po pracach konserwatorskich. fot. za: https://www.torun.pl/en/node/153424
Wysoka sień w Domu Kopernika. Stan obecny, za: http://www.toruntour.pl/4749/torun-wnetrza-mieszczanskie
W połączonych ze sobą, odrestaurowanych budynkach utworzono muzeum poświęcone słynnemu astronomowi, które po półwieczu użytkowania wymagało zmiany aranżacji i dostosowania do współczesnych standardów i wymagań dzisiejszego turysty. W 2017 roku placówkę zamknięto i kosztem ok 14 milionów zł rozpoczęto kompleksową renowację budynków. Otwierające się teraz ponownie muzeum, posiada nowoczesną, multimedialną ofertę wystaw poświęconych Kopernikowi, jego dziele oraz czasom, w których żył i dokonywał odkryć. Wszystko to umieszczono we wnętrzach z poszanowaniem zachowujących efekty restauracji z przed kilku dekad.
Odbudowa Rekonstrukcją Pogania 